Tatrzański Park Narodowy - atrakcje i zabytki, które warto zobaczyć

Jezioro w Polsce. Wielki Staw Polski lub po prostu Wielki Staw – jezioro położone w Tatrach Wysokich na wysokości 1665 m n.p.m. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich u zboczy Miedzianego. Powierzchnia jeziora według pomiarów WIG z 1934 r. wynosi 34,14 ha, głębokość 79,3 m. Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 80,3 m. Jest to drugie co do powierzchni jezioro w Tatrach po Morskim Oku. Według niektórych źródeł powierzchnia Wielkiego Stawu jest w rzeczywistości większa niż Morskiego Oka, a pierwszeństwo tego ostatniego wynika z wykonania pomiaru przy wyższym stanie wody. Wcześniejsze pomiary Ludomira Sawickiego określały powierzchnię Wielkiego Stawu na 35,78 ha, a Morskiego Oka na 33,42 ha.^[4]

Jezioro. Zielony Staw Gąsienicowy lub po prostu Zielony Staw – należące do Gąsienicowych Stawów jezioro polodowcowe w Tatrach Wysokich, położone na wysokości 1672 m n.p.m. w kotle lodowcowym poniżej Skrajnej Turni.

Dawniej staw nosił nazwę Suczy Staw (od złej suki kaleczącej owce, którą podobno w nim utopiono, a znaleziono w Jaskini Kasprowej). Zielony Staw jest największym jeziorem Doliny Zielonej Gąsienicowej i ósmym co do wielkości jeziorem polskich Tatr. Według danych z przewodnika Tatry Wysokie Witolda Henryka Paryskiego powierzchnia jeziora wynosi 3,84 ha (długość 275 m, szerokość 238 m), głębokość 15,1 m. Na zdjęciu satelitarnym z 2004 r. powierzchnia jest nieco mniejsza i wynosi 3,764 ha. Wody jeziora cechuje duża przeźroczystość (nawet do 10 m) i jasnozielone zabarwienie wywołane niewielką ilością planktonu.

Dla wygody dziewiętnastowiecznych turystów w 1896 r. Towarzystwo Tatrzańskie zbudowało na północnym brzegu jeziora drewniany schron. Zniszczyły go śniegi w 1907 r.

Staw był od dawna sztucznie zarybiany, pierwszy raz w 1909. Ponownie w 1949 wypuszczono do stawu narybek pstrąga źródlanego. Początkowo, gdy jezioro było jeszcze bogate w plankton, ryby osiągnęły spore rozmiary. Później jednak, gdy ryby wyjadły plankton, większość z nich wyginęła. Staw zamarza w październiku-listopadzie, a rozmarza w maju-czerwcu.

Ze stawu wypływa potok Sucha Woda płynący dnem Doliny Gąsienicowej (na znacznej części długości jego wody zanikają pod kamieniami). Nad brzegami stawu rośnie rzadka w Karpatach turzyca Lachenala.^[9]

Schronisko w Polsce. Schronisko PTTK nad Morskim Okiem – schronisko turystyczne położone nad Morskim Okiem, w Dolinie Rybiego Potoku w Tatrach Wysokich. Znajduje się na wysokości 1410 m n.p.m. na polodowcowym wale morenowym. Składa się z dwóch części: Starego Schroniska pochodzącego z XIX wieku i Nowego Schroniska, wybudowanego w 1908 roku przez Towarzystwo Tatrzańskie. Po remoncie kapitalnym w latach 1988–1992 schronisko dysponuje 79 miejscami noclegowymi: 36 w Nowym Schronisku oraz 43 w Starym Schronisku. Posiada też restaurację i bar oraz mieści stację ratunkową TOPR. Budynek schroniska został w 1976 roku uznany za zabytkowy i jest prawnie chroniony. Schronisko jest zarządzane przez PTTK.

Schronisko stanowi odrębną miejscowość typu schronisko turystyczne.^[12]

Szczyt w Polsce. Mięguszowiecki Szczyt, Mięguszowiecki Szczyt Wielki – szczyt Tatr Wysokich, znajdujący się w grani głównej Tatr na granicy polsko-słowackiej, pomiędzy Cubryną a Mięguszowieckim Szczytem Pośrednim. Jest drugim co do wysokości szczytem w Polsce i najwyższym z Mięguszowieckich Szczytów. Jego północna ściana jest najwyższą ścianą w Tatrach o nachyleniu przekraczającym 45°, osiąga ona 1043 m wysokości. Alfred Martin w roku 1908 pisał o nim: „Jeden z najpotężniejszych i najpiękniejszych szczytów, jakie mają Tatry Wysokie”.

Mięguszowiecki Szczyt wznosi się nad dwiema walnymi dolinami. Po polskiej, północnej stronie jest to Dolina Rybiego Potoku, po południowej, słowackiej Dolina Hińczowa będąca jednym z pięter Doliny Mięguszowieckiej. Od nazwy tej ostatniej doliny pochodzi nazwa Mięguszowieckich Szczytów i innych okolicznych obiektów, nazwa zaś doliny pochodzi od wsi Mięguszowce, do której niegdyś należały te tereny. W środowisku wspinaczkowym potocznie szczyt jest zwany Mięguszem lub określany skrótem MSW.^[15]

Sowa – turnia w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich. Znajduje się po zachodniej stronie tej doliny, niemal naprzeciwko ścieżki zejściowej od Jaskini Mroźnej, poniżej masywu Stołów. Jej strome białe ściany wznoszą się ponad lasem tuż przy Kościeliskim Potoku na wysokość ok. 1050 m n.p.m. Jest także doskonale widoczna ze znajdującej się w odległości 600 m na południe Polany Pisanej. Zbudowana jest z wapieni i ma charakterystyczny kształt, który kojarzył się z twórcom nazwy z sową. Powyżej Sowy, w odległości 200 m od niej, wznosi się dużo wyższa od niej Kazalnica.

W Sowie i w jej bezpośrednich okolicach istnieje kilkanaście jaskiń z których największa jest Zimna Szczelina I. Oprócz niej są też m.in.: Schron przed Sową I, Schron przed Sową II, Schron przed Sową III, Sowia Jama I, Sowia Jama II, Sowia Jama III, Zimna Szczelina II, Zimna Szczelina III.^[23]

Siodłowa Turnia – turnia wznosząca się w górnej części Doliny Małej Łąki w Tatrach Zachodnich, na południe od Małego Giewontu. Oddzielona jest od niego przełęczą Siodło. Tworzy krótką, wąską grań, w której wyróżnia się szczyt, wznoszący się na wysokość 1647 m n.p.m. Opada on stromym urwiskiem o wysokości ok. 150 m do Głazistego Żlebu. Siodłowa Turnia wraz z Małym Giewontem i Wielką Turnią tworzy panoramę szczytów wznoszących się nad Wielką Polaną w Dolinie Małej Łąki.

Dawniej zwana była Turnią Siadłą lub Turnią Spiczastą. Zbudowana jest z białych wapieni serii wierchowej, pochodzących z okresu dolnej kredy. W jej północnych zboczach znajduje się kilka jaskiń. Najbardziej znane to Nyża w Siodłowej Turni oraz Jaskinia Śpiących Rycerzy Wyżnia i Jaskinia Śpiących Rycerzy, znajdujące się w Żlebie Śpiących Rycerzy. Nazwy jaskiń związane są z legendą o rycerzach śpiących pod Tatrami, którzy mają zbudzić się, gdy Polska będzie ich potrzebować.^[24]

Kapliczka zbójnicka – kapliczka na polanie Stare Kościeliska w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich. Znajduje się tuż przy drodze prowadzącej doliną, zaraz na początku polany, po jej zachodniej stronie, na wysokości ok. 960 m n.p.m. Pieszo od Kir 25 min. Według legend ufundowana została przez zbójników. Faktycznie jednak ufundowali ją górnicy i hutnicy, którzy niegdyś pracowali w Tatrach przy wydobywaniu i przetapianiu rud żelaza. Na Starych Kościeliskach była wówczas huta, osiedle mieszkaniowe, karczma.

Kapliczka jest murowana i ma kopułę krytą gontami, napis „Ave Marya” i emblematy górnicze – dwa skrzyżowane młotki. Ogrodzona jest drewnianym płotkiem. W lewym słupku bramki wejściowej ogrodzenia rzeźbiona sylwetka zbójnika, w prawym górnika. Obok kapliczki rosną dwa modrzewie. W odległości 4 m od jednego z nich (po prawej stronie) rośnie zasadzona daglezja – niewystępujący u nas w stanie dzikim gatunek drzewa iglastego, pochodzący z Ameryki Północnej. Naprzeciw kapliczki, po drugiej stronie drogi stoją stoły i ławki dla turystów.^[25]

Krzyż na Giewoncie − metalowy krzyż na szczycie Wielkiego Giewontu w masywie Giewontu. Zamontowany tam został przez parafian z Zakopanego 19 sierpnia 1901 roku na pamiątkę 1900. rocznicy urodzin Jezusa Chrystusa. Inicjatywa wyszła od ówczesnego proboszcza zakopiańskiego, Kazimierza Kaszelewskiego. Aby się przekonać, jakiej wysokości będzie potrzebny krzyż, by był widoczny z Zakopanego, zrobiono próbę: z dwóch długich żerdzi zabranych z szałasu zbito krzyż o wysokości 10,5 m – był on widoczny. Metalowy krzyż w elementach wykonała fabryka Góreckiego w Krakowie, przywieziono go koleją.

Krzyż ma wysokość 17,5 m, z czego 2,5 m jest wkopane w skały, ramię poprzeczne ma długość 5,5 m. Składa się z 400 żelaznych elementów o łącznej wadze 1819 kilogramów („Tatry” 3/2009 podaje 1978 kg), które zostały podwiezione wozami konnymi na Halę Kondratową, a stąd wyniesione na szczyt na plecach. Pracowało przy tym pół tysiąca osób, użyto osiemnastu wozów. Oprócz metalowych elementów wyniesiono jeszcze 400 kg cementu i 200 płóciennych konewek wody (ze źródła pod Kondracką Przełęczą). Montaż trwał 6 dni. Dokonało go 6 górali i pracownicy Góreckiego pod jego osobistym nadzorem. Na skrzyżowaniu ramion krzyża znajduje się napis: Jesu Christo Deo, restitutæ per ipsum salutis MCM (łac. Jezusowi Chrystusowi, Bogu, w 1900 rocznicę przywrócenia przez Niego zbawienia). Poświęcenia krzyża dokonał 19 sierpnia 1901 r. ks. kanonik kanclerz Bandurski z Krakowa podczas mszy na Giewoncie, w której uczestniczyło ok. 300 osób.

W 1975 r. dokonano renowacji krzyża. Młodzież pod nadzorem ks. proboszcza Władysława Curzydły wyniosła z Hali Kondratowej na szczyt Wielkiego Giewontu 1200 kg piasku, 200 kg cementu oraz wodę do betonu. Betonem wypełniono wyrwę pod krzyżem i wzmocniono skały szczytu, sklejając je. Alpinista Krzysztof Szafrański pomalował konstrukcję krzyża na seledynowo, zabezpieczając ją przed korozją. W 1994 r. krakowska firma dokonująca remontu szlaku turystycznego (100 m łańcuchów, klamry, stopnie) odmalowała krzyż. Aby ustabilizować kopułę szczytową zamontowała 14 stalowych kotew wpuszczonych w skałę na głębokość 1 m, a luźne fragmenty skał sklejono specjalnym mineralnym klejem. W 2000 roku zamontowano na krzyżu witraż z Chrystusem miłosiernym i napisem „Jezu ufam Tobie”. W czerwcu i lipcu 2009 r. przeprowadzono kolejny remont krzyża.

Giewont jest jedną z najbardziej popularnych wśród turystów gór Polski. Sam krzyż na Giewoncie stanowi też obiekt pielgrzymek religijnych. 19 sierpnia (w rocznicę postawienia krzyża) i 14 września (w Święto Podwyższenia Krzyża Świętego) odbywa się z kościoła św. Krzyża w Zakopanem pielgrzymka do krzyża na Giewoncie.

Krzyż stojący na górującym nad Zakopanem Giewontem stanowi charakterystyczny i dobrze rozpoznawalny element. Można go przez lunetę obserwować ze szczytu Gubałówki.

Jest bardzo niebezpieczny w czasie burzy. 19 sierpnia 1937 r. podczas pielgrzymki w wyniku uderzenia piorunem zginęły 4 osoby, a 13 zostało porażonych (łącznie było 130 osób poranionych i kontuzjowanych). Największy wypadek zdarzył się 22 sierpnia 2019 r. – w wyniku uderzenia piorunem zginęły 4 osoby (w tym dwoje dzieci), a blisko 100 zostało porażonych. W czasie zbliżającej się burzy należy bezwzględnie zejść ze szczytu.

6 września 2007 krzyż został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego. Od 2007 roku replika krzyża, Bałtycki Krzyż Nadziei, stoi w Pustkowie nad Bałtykiem. Kolejna kopia stoi na polach lednickich. W ramach obchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 replika krzyża na Giewoncie została postawiona w Wojcieszowie na Dolnym Śląsku (krzyż milenijny).^[27]

Kaplica Jaszczurówka, kaplica na Jaszczurówce, kaplica Najświętszego Serca Jezusa – kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Toporowej Cyrhli. Świątynię zaprojektowaną przez Stanisława Witkiewicza rozpoczęto budować w roku 1904, a poświęcono w 1907.

Od samego początku kaplica nie miała stałego opiekuna ze strony administracji kościelnej. Początkowo należała do parafii Poronin, ale w praktyce opiekę nad nią sprawowali głównie księża przebywający w Tatrach dla wypoczynku. W latach 1948–1955 opiekowali się kaplicą księża marianie i salezjanie oraz kapelan sióstr urszulanek z Borów. W 1955 r. krakowska Kuria Metropolitalna powierzyła kaplicę misjonarzom z Olczy. Od 1983 r. pieczę nad nią mają księża marianie z Toporowej Cyrhli. Formalnym właścicielem obiektu jest Tatrzański Park Narodowy, na którego terenie kaplica stoi.

Kaplica jest typowym przykładem stylu zakopiańskiego. Świątynia o widocznej konstrukcji zrębowej opiera się na wysokiej, kamiennej podmurówce. Z przodu posiada arkadowe podcienie. Na dachu krytym gontem umieszczono niewielką wieżyczkę, mieszczącą dzwon. Wnętrze składa się z prostokątnie zamkniętego prezbiterium oraz jednej nawy. Drewniany ołtarz główny przypomina góralską chatę. Wnętrze zdobią witraże projektowane przez Stefana Matejkę przedstawiające M.B. Częstochowską i Ostrobramską oraz herby Polski i Litwy. Ołtarze boczne, również wykonane z drewna, pochodzą z lat 50. XX wieku.

W latach 1963 i 1971 częściowo wyremontowano podcienie, a w roku 1975 – naprawiono schody i wymieniono część pokrycia gontowego dachu. Kaplica jednak niszczała coraz bardziej. Po decyzji ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków z Nowego Sącza w 1977 r. rozpoczął się pierwszy większy remont kaplicy, który trwał do 1981 r. Objął on szereg prac od wzmocnienia popękanej podmurówki po remont wieżyczki i wzmocnienie mocowania żelaznych krzyży na dachu. Wymieniono zagrzybione fragmenty ścian i słupów galerii. Wydzielono dodatkowe pomieszczenie nad zakrystią, wstawiono kute żelazne kraty w arkadach kamiennej podmurówki, oczyszczono elewacje i zamontowano instalację odgromową. W uratowaniu kaplicy zasłużył się zwłaszcza ks. Jan Kowalik, proboszcz z Olczy.

W 1984 r. studenci architektury Politechniki Krakowskiej wykonali inwentaryzację kaplicy, a w 1995 r. TPN sfinansował założenie alarmowej instalacji przeciwpożarowej. W 2003 r. zainstalowano ogrzewanie promiennikowe.

W latach 2019–2022 w kaplicy celebrowane były raz w miesiącu nabożeństwa prawosławne.

Kaplica znajduje się na małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej.^[28]

Bula pod Rysami – według W.H. Paryskiego bula, według W. Cywińskiego poderwany ku pn.-zach. płaskowyż z kilkoma dominującymi kupami kamieni ograniczający od północy Kocioł pod Rysami w Tatrach Polskich. Lewym ograniczeniem ściany, oddzielającym Bulę pod Rysami od masywu Niżnich Rysów, jest urwisty Żleb Orłowskiego. W ścianie wyróżniają się:

• północne żebro, składające się z trzech uskoków, z których najwyżej położony jest największy i najbardziej stromy; dolna ostroga żebra jest najniższym punktem całej ściany
• Dziewiczy Żleb, zwany też (od swojego kształtu) S-ką, o różnicy wzniesień 240 m, zakończony na dole pionowym 30-metrowym progiem; żleb ten został w całości pokonany przez taterników dopiero w marcu 2002 r.
• środek ściany o kształcie trapezu; dolna część zbudowana jest ze stromych płyt przetykanych trawami, wyżej znajduje się obszerny trawnik, a nad nim pionowa, 30-metrowa ścianka
• zachodnie żebro, zwane Filarem Wigilijnym, o 200-metrowej różnicy wzniesień i podstawie w Żlebie pod Rysami.

Płaskowyż, stanowiący wierzchołek Buli pod Rysami, zwęża się od strony południowo-wschodniej i tworzy wypukłość, wrastającą w Grzędę Rysów w 1/3 jej wysokości. Dzieli ona Kocioł pod Rysami na większą część zachodnią i mniejszą wschodnią. Obie te części są hydrologicznie odrębne – zachodnia odwadniana jest przez Żleb pod Rysami, wschodnia przez Żleb Orłowskiego. Takie ukształtowanie terenu dowodzi, że Bula pod Rysami znajduje się w masywie Rysów, a nie Niżnych Rysów, jak to było błędnie podawane w starszej literaturze (m.in. w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej).

W odległości około 10 metrów od krawędzi tarasu znajduje się na wysokości 2047 m Szpara pod Rysami, szczelinowa jaskinia o długości 16,5 m i głębokości 7 m. Według W.Cywińskiego ukształtowanie pęknięcia wskazuje na to, że w przyszłości nastąpi tu potężny obryw skalny.

Płaski wierzchołek Buli pod Rysami jest dogodnym lądowiskiem dla śmigłowców TOPR, wykorzystywanym podczas akcji ratunkowych w okolicy.^[30]

Mały Kościelec – wielowierzchołkowy grzbiet będący zakończeniem Grani Kościelców, która na wysokości Zawratowej Turni odbiega w północnym kierunku od grani głównej Tatr Wysokich i oddziela Dolinę Czarną Gąsienicową od Doliny Zielonej Gąsienicowej. Pomiędzy Małym Kościelcem a Kościelcem położona jest przełęcz Karb. Mały Kościelec ma kilka niewybitnych wierzchołków, w kolejności od południa na północ: 1859 m, 1863 m, 1866 m, 1863 m, 1849 m, 1840 m, 1815 m, 1792 m, 1767 m. Masyw Małego Kościelca wrasta od północy w obszar Hali Gąsienicowej.

Mały Kościelec stanowi typową grzędę międzydolinną, której w czasie zlodowacenia Tatr lody nie zdążyły zniszczyć. Po obu jej stronach powstały lodowce górskie, które niżej łączyły się ze sobą. Porośnięty jest w większości kosodrzewiną. U podnóży jego wschodnich zboczy znajduje się Kamień Karłowicza (upamiętniający Mieczysława Karłowicza, który zginął tu w lawinie) i Czarny Staw Gąsienicowy, zaś u podnóży zboczy zachodnich Dwoisty Staw Gąsienicowy i duży płaski teren zwany Roztoką Stawiańską.

Na skalistych partiach Małego Kościelca często trenują wspinaczkę taternicy.^[31]

Szczyt w Polsce. Beskid – najdalej na wschód wysunięty szczyt w grani głównej Tatr Zachodnich, położony pomiędzy Suchą Przełęczą a przełęczą Liliowe w głównej grani Tatr.

Władysław Cywiński wyróżnia jeszcze pomiędzy Beskidem a przełęczą Liliowe Liliową Kopkę (ok. 1975 m), oddzieloną od Beskidu przełączką Wyżnie Liliowe (ok. 1965 m). Beskid znajduje się w grani głównej, którą biegnie granica słowacko-polska. Po słowackiej stronie stoki Beskidu opadają do Doliny Cichej. Nieco poniżej szczytu Beskidu wyrasta z niego na południową stronę grzęda rozdzielająca dwa duże żleby opadające do Doliny Cichej. Po polskiej stronie stoki Beskidu opadają do Doliny Gąsienicowej, a opadająca z niego wypukłość stanowi orograficznie prawe ograniczenie Kotła Kasprowego (górne piętro Doliny Gąsienicowej).

Beskid to niewybitny szczyt, zbudowany z różowych granitów (granodiorytów), które położone są na skałach osadowych. Należy do tzw. wyspy krystalicznej Goryczkowej – grupy kilku szczytów zbudowanych z granitu, a położonych na podkładzie wapiennym. Grupę wapiennych skałek można dostrzec np. wśród kosodrzewiny u podnóży północnych stoków. Sam szczyt jest kamienisty, natomiast jego stoki są bardziej łagodne i trawiaste.

Jest łatwo osiągalny z Kasprowego Wierchu i często odwiedzany. Leży bowiem na popularnym graniowym szlaku turystycznym, często też wchodzą na niego turyści przyjeżdżający kolejką na Kasprowy Wierch i odbywający krótki spacer granią w kierunku przełęczy Liliowe. Wskutek masowego ruchu turystycznego ścieżka turystyczna rozdeptana jest w szeroki trakt, a roślinność poważnie zniszczona. Z rzadkich w Polsce roślin występuje m.in. babka górska (stanowisko potwierdzone w 2001).

W Dolinie Gąsienicowej u podnóży Beskidu w roku 1934-36 budował prywatne schronisko Eugeniusz Sieczka-Gąsienica. Jednakże otwarcie w 1936 r. Kolei linowej Kasprowy Wierch i restauracji spowodowało, że splajtował. Resztki murów tego schroniska, nazywane przez narciarzy i ratowników Gienkowymi Murami, zostały usunięte dopiero w 2006 r.^[33]

Szczyt na Słowacji. Kończysty Wierch lub Kończysta nad Jarząbczą – szczyt o wysokości 2002 m w Tatrach Zachodnich, leżący w grani głównej Tatr, pomiędzy Starorobociańskim Wierchem, oddzielony od niego Starorobociańską Przełęczą, i Jarząbczym Wierchem, od którego oddziela go Jarząbcza Przełęcz. Przez szczyty te i przełęcze biegnie granica polsko-słowacka. Kończysty Wierch jest szczytem zwornikowym – w kierunku północnym odchodzi od niego północna grań Kończystego Wierchu, w której wyróżnia się szczyt Czubika i Trzydniowiański Wierch. Grań ta oddziela od siebie doliny: Starorobociańską i Jarząbczą. Od południowej strony Kończysty Wierch wznosi się nad Doliną Zadnią Raczkową. Oprócz tych trzech grani opadają z Kończystego Wierchu jeszcze dwie grzędy: w kierunku północno-zachodnim do doliny Jarząbczej Jarząbczy Kopieniec, w północno-wschodnim do Doliny Starorobociańskiej bezimienna grzęda tworząca południowe ograniczenie Dudowej Kotliny.

Zbudowany jest ze skał krystalicznych, głównie granodiorytów rohackich. Kopulasty wierzchołek porośnięty jest niską murawą z sitem skuciną. Od północnego wschodu jego stoki (Nieskorniaki), sąsiadujące ze stokami Czubika, podcięte są niewielkim kotłem lodowcowym zwanym Dudową Kotliną, leżącym w górnej części Doliny Starorobociańskiej. Znajduje się w nim kilka niewielkich Dudowych Stawków. Grań pomiędzy Kończystym Wierchem a Starorobociańskim Wierchem jest w charakterystyczny sposób rozdwojona, znajduje się w niej podłużny rów grzbietowy. Nazwa szczytu występuje już na mapach z 1796 r. jako Koncisti.

Szczyt może być mylony ze szczytem w Tatrach Wysokich – Kończystą – gdyż ich słowackie nazwy są identyczne.^[35]