Armenia - atrakcje i zabytki, które warto zobaczyć

Instytut z wystawami rzadkich dokumentów. Instytut Matenadaran im. św. Mesropa Masztoca, potocznie zwany Matenadaran – repozytorium dawnych rękopisów ormiańskich z siedzibą w Erywaniu. Od 1962 patronem Instytutu jest Mesrop Masztoc – twórca alfabetu ormiańskiego i święty Kościoła Ormiańskiego.

Podstawą kolekcji był gromadzony przez wiele stuleci księgozbiór Katolikosatu Autokefalicznego Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego w Eczmiadzynie. W 1920 księgozbiór został skonfiskowany i upaństwowiony. W 1939 został przekazany władzom radzieckiej Armenii i przeniesiony do Erywania. W latach 1945–1957 wzniesiono tam według projektu architekta Marka Grigoriana monumentalny budynek nawiązujący stylistycznie do zabytków architektury Armenii. Magazyny książek zostały wykute w skale, co miało chronić kolekcję na wypadek wojny jądrowej. Przed wejściem do budynku ustawiono pomnik Mesropa Masztoca.

Matenadaran stanowi przedmiot dumy Ormian jako skarbnica tradycji narodowej. Przechowywane tam rękopisy były wielokrotnie ratowane przed zniszczeniem przez arabskich i tureckich najeźdźców. Kultura ormiańska od szesnastu stuleci związana jest z alfabetem ormiańskim. Ten związek przetrwał okres władzy radzieckiej – w Armenii nie wprowadzono cyrylicy.

Księgozbiór Matenadaranu liczył w 1892 r. 3158 manuskryptów, w 1913 r. już 4060. Zbiory rosną nieprzerwanie, także dzięki darom diaspory ormiańskiej. Oprócz 13 tysięcy rękopisów w języku ormiańskim Matenadaran posiada rękopisy łacińskie, arabskie, hebrajskie, greckie, perskie i in. Najstarsze rękopisy pochodzą z V w. Obok rękopisów gromadzone są też inkunabuły ormiańskie. Wiele rękopisów zdobionych jest iluminacjami. Do najcenniejszych zalicza się Kodeks Eczmiadzyński z VI–VII w. uważany za świętość narodową.^[2]

Kościół, Wagharszapat, Armenia. Katedra w Eczmiadzynie – najstarsza i najważniejsza świątynia ormiańska, kościół macierzysty Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, wybudowany na fundamentach pogańskiej bazyliki przez Grzegorza Oświeciciela w latach 301-303, zaraz po tym jak król Tiridates III jako pierwszy władca w historii przyjął chrześcijaństwo; jednocześnie najstarsza katedra na świecie. Znajduje się w mieście Wagharszapat, około 18 km na zachód od Erywania. Została poważnie zniszczona, po czym w 483 odbudowana niemal od podstaw w obecnej formie przez Wagana I Mamikoniana. W 618 kopuła wykonana z drewna została zastąpiona kamienną, która przetrwała w stanie niemal nienaruszonym do czasów obecnych.

Masywna budowla opiera się na czterech filarach połączonych za pośrednictwem smukłych arkad z zewnętrznymi murami świątyni. Mury znajdujące się na północnej stronie pochodzą z IV i V wieku. W XVII w. naprzeciwko zachodniego wejścia została wzniesiona trzykondygnacyjna dzwonnica. Sześciokolumnowe rotundy, wybudowane w XVII w. w północnej, wschodniej i południowej części świątyni, nadają katedrze pięciokopułowy obrys.

W świątyni znajdują się liczne zabytkowe rękopisy, ikony, rzeźby, krucyfiksy. Najcenniejszym skarbem jest grot Włóczni Przeznaczenia (zwana także włócznią Longinusa), uważanej za relikwię Męki Pańskiej, przechowywany w złotym relikwiarzu w skarbcu katedralnym. Według pochodzącego z XIII w. armeńskiego manuskryptu i tradycji włócznia została przewieziona w to miejsce przez apostoła Judę Tadeusza.

W 2000, razem z kilkoma kościołami znajdującymi się w pobliżu, katedra w Eczmiadzynie została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.^[4]

Kolumnadowa świątynia z I wieku. Świątynia w Garni – jedyny na terytorium Armenii zachowany budynek klasyczny.

Najpowszechniejszy jest pogląd, że budynek jest świątynią wybudowaną w I wieku n.e. ku czci Mitry, ale istnieje też teoria, że jest to mauzoleum rzymskiego króla Armenii Sohaemusa i dlatego, jako jedyny przedchrześcijański budynek sakralny, nie został zniszczony w trakcie konwersji Armenii na chrześcijaństwo. Wedle tej teorii budynek miał powstać ok. 175 r. ne.

Świątynia miała zostać wybudowana przez króla Armenii Tiridatesa I. W czwartym wieku, po konwersji Armenii na chrześcijaństwo, została przekształcona na letnią siedzibę siostry króla Tiridatesa III, Chosrowiducht. Budynek uległ zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi w 1679 roku. W początku dwudziestego wieku rozpoczęły się tu badania archeologiczne na dużą skalę, a w latach 1969–1975 zrekonstruowano go z użyciem oryginalnego budulca.

Na terenie świątyni została sfilmowana jedna ze scen w filmie Podróże Pana Kleksa, a sama świątynia posłużyła filmowcom jako pałac Magistra Pigularza II.

• Garni

Kościół z ok. 618 r. z dzwonnicą. Kościół św. Hripsime to ormiański kościół apostolski z VII wieku w mieście Vagharshapat w Armenii. Jest to jeden z najstarszych zachowanych kościołów w kraju. Kościół został wzniesiony przez katolikosa Komitasa w miejsce mauzoleum zbudowanego przez katolikosa Sahaka Wielkiego w 395 roku, w którym znajdowały się szczątki męczennika, świętego Hripsime, któremu kościół jest poświęcony. Obecna konstrukcja została ukończona w 618 r. n.e. Znana jest z pięknej ormiańskiej architektury okresu klasycznego, która od tego czasu wpłynęła na wiele innych ormiańskich kościołów. W 2000 r. został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO wraz z innymi pobliskimi kościołami, w tym z katedrą w Etchmiadzinie, macierzystym kościołem Armenii.^[6]

Kościół z VII w. pod wezwaniem św. Gajany. Kościół św. Gajany w Eczmiadzynie – kościół z VII wieku, należący do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, położony w pobliżu katedry w Eczmiadzynie w Armenii. Jest on najwcześniejszym przykładem architektury wczesnochrześcijańskiej i ormiańskiej, łączącym trójnawową bazylikę z centralną kopułą, która stała się powszechna zarówno w Armenii, jak i w Azji Zachodniej.

Patronką kościoła jest św. Gajana, opatka która poniosła śmierć męczeńską razem z grupą mniszek za panowania króla Tiridatesa III, zanim władca ten sam przyjął chrzest, a chrześcijaństwo ustanowił religią państwową w 301 roku.

Historia

Kościół wzniesiono na miejscu męczeństwa św. Gajany z polecenia katolikosa Ezry I w latach 630-634. W 1652 roku wyremontowano dach i ściany kościoła. W 1683 roku do zachodniej fasady kościoła dodano łukowy portyk, będący miejscem pochówku duchownych ormiańskich.

W 2000 roku kościół św. Gajany oraz katedra w Eczmiadzynie razem z kilkoma kościołami znajdującymi się w pobliżu została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Architektura

Kościół jest trójnawową bazyliką. Ośmiokątny bęben kopuły spoczywa na czterech kolumnach dzielących wnętrze budowli na trzy nawy. We wschodniej ścianie kościoła znajduje się półkolista apsyda. Do wnętrza budowli prowadzą trzy wejścia. Zlokalizowane w ścianie zachodniej wejście główne ma łukowy portyk, boczne wejścia znajdują się na ścianie północnej i południowej.^[7]

Średniowieczny klasztor z ozdobną kamieniarką. Klasztor Sanahin – zabytkowy ormiański klasztor z X wieku znajdujący się we wsi Sanahin, w prowincji Lorri w północnej Armenii. Ulokowany jest w górnej części wsi, ponad głównym placem, w otoczeniu gęstej roślinności. W roku 2000 został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Klasztor wzniesiono mniej więcej w tym samym czasie, co leżący niedaleko klasztor Hachpat. Jednakże jego nazwę Sanahin tłumaczy się jako "starszy niż tamten", czyli niż Hachpat. Oba jednak powstały w duchu tej samej epoki – rozkwitu panowania ormiańskiej dynastii Bagratydów – a każdy z nich odgrywał ważną rolę jako centrum duchowe, naukowe, edukacyjne i kulturalne. W obu kompleksach klasztornych główne zabudowania zostały zgrupowane dookoła świątyń, tworząc integralne architektonicznie organizmy, które usytuowane są asymetrycznie w odniesieniu do ich głównych osi. Oba kompleksy klasztorne mają wspólne nie tylko cechy kompozycyjne poszczególnych budowli, ale też detale architektoniczne i dekoracje, w wielu przypadkach niemal identyczne, co pozwala przypuszczać, że zostały wykonane przez rzemieślników pochodzących z tej samej szkoły.^[9]

Klasztor. Klasztor Hachpat – zabytkowy ormiański klasztor z X-XIII w. znajdujący się we wsi Hachpat, w prowincji Lorri, w północnej Armenii. Leży na płaskowyżu nad kanionem rzeki Debed, u podnóża góry Surplicz, na wysokości 1212 m n.p.m. W 1996 klasztor Hachpat został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Klasztor wzniesiono mniej więcej w tym samym czasie co leżący niedaleko klasztor Sanahin. Oba jednak powstały w duchu tej samej epoki – rozkwitu panowania ormiańskiej dynastii Bagratydów – a każdy z nich odgrywał ważną rolę jako centrum duchowe, naukowe, edukacji i kultury. W obu kompleksach klasztornych główne zabudowania zostały zgrupowane dookoła świątyń, tworząc integralne architektonicznie organizmy, które usytuowane są asymetrycznie w odniesieniu do ich głównych osi. Oba kompleksy klasztorne mają wspólne nie tylko cechy kompozycyjne poszczególnych budowli, ale też detale architektoniczne i dekoracje, w wielu przypadkach niemal identyczne, co pozwala przypuszczać, że zostały wykonane przez rzemieślników pochodzących z tej samej szkoły.^[10]

Dom-Muzeum Hovhannesa Shiraza został założony w 1983 roku w historycznej dzielnicy Kumayri w Gyumri w Armenii, a otwarty w 2003 roku. Muzeum jest poświęcone ekspozycji i konserwacji rzeczy osobistych, rękopisów i dzieł ormiańskiego poety Hovhannesa Shiraza.

Budynek został zbudowany w 1886 r. z czerwonego tufu pochodzącego z prowincji Szirak i był domem bogatego kupca o nazwisku Qeshishyan. Przez większość okresu sowieckiego był używany jako magazyn. W lipcu 1983 r., nie chcąc czekać do śmierci Shiraza, aby go uhonorować, urzędnicy państwowi zaoferowali mu dom, w którym mógł zamieszkać. Poeta mieszkał w nim jednak tylko rok, ponieważ zmarł w marcu 1984 roku.

W celu zachowania jego spuścizny, na mocy uchwały rządu Armenii, budynek został przekształcony w dom-muzeum. Z powodu trzęsienia ziemi w Armenii w 1988 r. remont muzeum został przerwany, a w domu znalazło schronienie 8 bezdomnych rodzin.

Program USAID Housing Purchase Certificate pomógł w przeniesieniu przesiedlonych rodzin mieszkających w domu po trzęsieniu ziemi do stałych mieszkań. Dzięki temu muzeum, we współpracy z rządem Armenii i urzędem miasta Gyumri, mogło odrestaurować przestrzeń publiczną jako dom-muzeum.

Obecnie w zachodniej fasadzie znajduje się luksusowa brama, która prowadzi na duży dziedziniec. Muzeum składa się z sześciu sal. Pierwsza z nich prezentuje informacje o dzieciństwie poety. Drugi pokój jest umeblowany tak, jak za życia Shiraza. W pozostałych czterech salach znajdują się prace twórcze autora, obrazy, rzeźby itp. Na wystawie znajduje się obraz amerykańskiego pisarza Johna Steinbecka, który dziękuje Shirazowi za gościnę w Erewaniu.

Dom-Muzeum znajduje się przy ulicy Varpetats 101, Gyumri 3104, Armenia.^[11]

Mashtots Hayrapet to kościół znajdujący się we wsi Garni w prowincji Kotayk w Armenii. Został zbudowany w XII wieku na miejscu pogańskiej świątyni. Po prawej stronie od wejścia, na niskiej skalnej ścianie, znajduje się kamień wyrzeźbiony z czerwonego tufu. Widnieje na nim motyw ptaka siedzącego na łodydze z kwiatami, a pod jego ogonem znajduje się rozeta wieczności. Rozeta jest również charakterystycznym pogańskim symbolem słońca lub księżyca, symbolizującym wieczny cykl życia, śmierci i odrodzenia. Mówi się, że z powodu tej pogańskiej symboliki kamień ten ma związek z dawnym sanktuarium.

Kościół ma niewielki, centralny plan w kształcie krzyża, z pojedynczym bębnem i kopułą. Zbudowany jest z ciemnoszarego kamienia, z czerwonym tufem inkrustowanym wokół okien, dachu i kopuły. Wokół okien, portalu, kopuły i innych części fasady widoczne są misterne dekoracje w formie geometrycznych i liściastych wzorów. Fartuch wokół absydy we wnętrzu kościoła również jest misternie rzeźbiony. Na terenie kościoła znajduje się wiele chaczkarów, w tym jeden przylegający do budynku, przypominający małą kapliczkę.

W wiosce znajduje się również kompleks forteczny Garni ze świątynią Garni z I w. n.e., kościołem Surb Astvatsatsin, zrujnowanym jednonawowym kościołem z IV w., zrujnowaną świątynią Tukh Manuk, świątynią św. Po drugiej stronie wąwozu Garni znajduje się klasztor Havuts Tar i Aghjots Vank, położone w rezerwacie państwowym Khosrov.^[13]

Wodospad w Armenii. Szaki – wodospad w południowej części Armenii. Ma wysokość 18 m, co czyni go trzecim najwyższym tego typu obiektem kraju po wodospadach Kasagh i Dżermuk. Rzeką zasilającą jest Szaki. Znajduje się w pobliżu wsi Szaki, około 3 km na północny zachód od wypoczynkowego miasta Sisjan w prowincji Sjunik.

Wodospad tworzy głęboki wąwóz, na zboczach którego są jaskinie i nisze skalne. Położony jest na obszarze chronionym. W pobliżu znajdują się pozostałości osadnictwa z paleolitu.

Wodospad cieszył się popularnością wśród turystów do lat 90. kiedy to w pobliżu zbudowano małą elektrownię wodną, do której przekierowano część wody zasilającej wodospad. W 2017 rząd Armenii zadecydował, że przynajmniej w sezonie turystycznym przez większość dnia woda będzie w pełni przepływać przez wodospad. Obecnie znów jest atrakcją turystyczną i odwiedzany także przez turystów spoza Armenii.

Do wodospadu prowadzi szlak turystyczny o długości 1,8 km rozpoczynający się przy drodze krajowej H44. Maksymalna ilość wody przepływa przez wodospad w godzinach 11:00–19:00 pomiędzy 1 maja a 30 września oraz od 11:00 do 17:00 pomiędzy 15 marca a 30 kwietnia i 1 października a 15 listopada.^[19]

Petroglify Ukhtasar to rysunki naskalne znalezione na górze Ukhtasar "Górze Pielgrzyma", w pobliżu miasta Sisian w południowej prowincji Armenii Syunik.

Ponad 2000 zdobionych fragmentów skał ciągnie się do podnóża góry. Te petroglify, z których część uważa się za pochodzące z paleolitu, są wyryte na ciemnobrązowo-czarnych kamieniach wulkanicznych pozostałych po wygasłym wulkanie. Późniejsze kultury z okresu chalkolitu i epoki brązu nadal tworzyły petroglify w tym miejscu; "największa różnorodność i liczba rzeźb pochodzi z tego okresu i wczesnej epoki żelaza, zanim zostało ono ostatecznie opuszczone, z wyjątkiem kilku rzeźb wykonanych przez samotnych pasterzy spędzających lato na szczycie góry". Mimo że miejsce to zostało odkryte na początku XX w., nie było naprawdę badane aż do lat dwudziestych XX w. i ponownie pod koniec lat sześćdziesiątych XX w.; do dziś nie jest w pełni poznane.

Rzeźby na fragmentach skał przedstawiają sceny polowań, szeroki wachlarz zwierząt, spirale, koła i figury geometryczne, a nawet znaki zodiaku. Badania sugerują, że obszar ten służył jako tymczasowe miejsce zamieszkania koczowniczym plemionom wypasającym bydło, a badania rzeźb skalnych wskazują, że były one używane przez setki lat, a ludy z późniejszych epok dodawały do kamieni swoje własne ryciny. Według badań Hamleta Martirosyana, piktogramy z Ughtasar reprezentują system pisma znany jako "pismo kozie" lub "itsagir". Wielu uczonych uważa, że jest to spowodowane dużą liczbą kóz narysowanych na kamieniach, ale według Martirosyana wynika to z faktu, że w starożytnym języku ormiańskim słowa "koza" i "pismo" były homonimami. Używano tych homonimów do wyrażania pojęć za pomocą obrazów, tak więc abstrakcyjne pojęcie "pisma" znalazło swoje odzwierciedlenie w przedstawieniu kozy, ponieważ słowa "pismo" i "koza" brzmiały tak samo. Kozy są częstym motywem na kamieniach, być może dlatego, że słowo "dig" w starożytnym języku ormiańskim oznaczało kozę i było wystarczająco bliskie "diq", starożytnemu słowu oznaczającemu bogów. Łącząc abstrakcyjne znaki z wizerunkami zwierząt i ludzi w poziomych lub pionowych rzędach, prehistoryczni grawerzy byli w stanie przekazać konkretne wiadomości.

Reprodukcje petroglifów, czyli rycin naskalnych z Ughtasaru, można znaleźć w całym Erywaniu; są one wypisane na srebrnej biżuterii, namalowane na filiżankach do kawy, wyryte na ręcznie robionej ceramice i zdobią ściany kawiarni. Dotarcie do petroglifów z Ughtasar może być trudne.^[25]